نخستین نشانه ی محل دفن پیکر امام حسین (ع) یک درخت سدره بود و امروز معماری باشکوه حرم این امام، یکی از پرازدحام ترین مکان های مقدس شیعیان است؛ بنایی که بارها مورد هجوم دشمنان قرار گرفت، اما امروز با نشانه هایی از هنر هنرمندان ایرانی، مانند یک نگین در کربلا می درخشد.

چند روز پس از واقعه ی عاشورا، پیکر امام حسین (ع) در همان محلی که به شهادت رسیده بودند، توسط قبیله ی بنی اسد به خاک سپرده شد. از همان زمان برای قبر سیدالشهدا (ع) یک درخت سدره را نشانه گذاشتند تا محل دفن این بزرگوار برای زیارت شیعیان مشخص باشد.

درباره ی ساخت نخستین بنای آرامگاه برای امام حسین (ع) اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی معتقدند قبیله ی بنی اسد که پیکر شهدای کربلا را دفن کردند، ساختمانی هم برای آرامگاه امام (ع) ساختند و برخی دیگر می گویند، نخستین آرامگاه به دست مختار ثقفی برای امام حسین (ع) ساخته شد.

از زمان ساخت نخستین بنا به عنوان آرامگاه امام حسین (ع) تا امروز، در دوره های مختلف، ساختمان حرم بارها مورد تجاوز دشمنان قرار گرفت. درخت سدره ای که نخستین نشانه ی قبر بود، به دستور هارون الرشید بریده شد. پس از به قدرت رسیدن مأمون عباسی و آزادی عمل نسبی شیعیان، بنای تازه ای ساخته شد که چند سال بعد، متوکل عباسی دستور داد آن را ویران کنند، زمینش را شخم بزنند و در آنجا کشاورزی کنند. این بنا در زمان منتصر (فرزند متوکل) دوباره بازسازی شد.

آنچه را که امروز به عنوان بنای اصلی آرامگاه امام حسین (ع) در کربلا وجود دارد، به دوره ی آل بویه متعلق می دانند. در آن زمان به دستور عضدالدوله دیلمی، ساخت بنای آرامگاه امام حسین (ع) در سال ۳۶۷ هجری قمری شروع شد و چهار سال زمان برد تا کامل شود. اگرچه از آن زمان تا کنون تغییرات زیادی در تزیینات داخلی و خارجی حرم انجام شده و بارها مورد تعمیر و تغییر قرار گرفته است و یک بار هم به دلیل آتش سوزی خسارت های بسیاری به بنا وارد شد، اما ساختمان اصلی را همان بنایی می دانند که در آن دوره ساخته شد.

سلطان اویس، مؤسس سلسله ی جلایریان، از جمله کسانی بود که در بازسازی و تعمیر حرم امام حسین (ع) نقش پررنگی داشت. دو فرزند او به نام های سلطان حسین و سلطان احمد نیز در این بازسازی نقش داشتند.

نقش ایرانی ها در بازسازی حرم سیدالشهدا (ع)

پادشاه های صفوی نقش مهمی در افزودن تزیینات به حرم امام حسین (ع) داشتند. نادرشاه از کسانی بود که در بازسازی و تزیین بارگاه امام حسین (ع) نقش داشت. پس از آن، قاجاریان وارد کار شدند. آغامحمدخان دستور نوسازی گنبد و تذهیب آن را داد و فتحعلی شاه هم ویرانی های بنا براثر حمله ی وهابی ها را تعمیر کرد. در زمان ناصرالدین شاه هم طلاکاری گنبد تجدید شد.

همه ی ضریح های حرم امام حسین (ع) ساخته ی دست هنرمندان ایرانی در دوره های مختلف بوده است. آخرین ضریح ساخته شده برای این حرم نیز در ایران ساخته شد. این ضریح که با ۱۱۸ کیلوگرم طلا همراه نقره و چوب درخت ساج ساخته شده، مانند ضریح قدیمی، ولی از نظر ارتفاع کمی بلندتر است و مساحت آن حدود ۳۴ مترمربع و تعداد پنجره های آن ۲۰ باب است. علاوه بر این، بسیاری از تزیینات حرم از جمله آینه کاری ها هم کار دست هنرمندان ایرانی است.

برای این بنا ۱۰ ورودی به صحن داخلی با نام های «القبله»، «الرحمه»، «زینبیه»، «راس الحسین»، «السلطانیه»، «السدره»، «الاسلام»، «الکرامه»، «الشهدا» و «قاضی الحاجات» تعبیه شده، دو طرف ایوان طلا هم دو مناره ی بلند است.

ویژگی منحصربه فرد حرم امام حسین (ع) شش گوشه بودن ضریح است که براساس روایات گوناگون به دلیل وجود قبر حضرت علی اکبر (ع) در پایین پای ایشان، حرم این گونه ساخته شده است.

قرابت معماری ایرانی با معماری حرم امام حسین (ع)

حمیدرضا عظمتی معمار و عضو هیئت علمی دانشگاه در گفت وگو با خبرنگار ایسنا، درباره ی معماری حرم امام حسین (ع) اظهار کرد: آنچه به طور مشخص می توان درباره ی معماری حرم امام حسین (ع) گفت، این است که این حرم به شدت متأثر از معماری ایرانی ساخته شده است. به طور کلی، معماری حرم ها و بقاعی که در سطح کشور و در قلمرو ایران وجود دارد، بسیار نزدیک به معماری این گونه بناها در خارج از کشور است.

او ادامه داد: عصر صفویه یکی از دوره هایی بود که معماری در کشور ما گسترش خوبی داشت و تکنولوژی های پیشرفته تری به این عرصه وارد شد. این موضوع در معماری ساختمان های مهم دولتی، آموزشی و مذهبی مشهود است. تأثیرات این تکنولوژی را می توان در حوزه ی معماری کشورهای اطراف جست وجو کرد. بسیاری از معماری های کشورهای همجوار مانند پاکستان، افغانستان و کشورهای آسیای میانه و به طور خاص، کشور عراق که قبور برخی ائمه (علیهم السلام) در آنجا قرار دارد، تحت نفوذ معماری ایرانی در دوره ی صفویه بودند.

سرپرست دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی درباره ی نزدیکی معماری این حرم با معماری های مشابه در ایران نیز گفت: امروز وقتی یک ایرانی به حرم امام حسین (ع) و سایر بقاع متبرکه ای که در کشور عراق وجود دارد، وارد می شود، به هیچ عنوان احساس غربت نمی کند، چون در معماری آن ها قرابت بسیار زیادی با معماری بقاع داخل ایران وجود دارد. معماری ایران صد درصد در معماری این گونه بناها در خارج از کشور نقش داشته است و معماران ایرانی از سال ها پیش به عنوان هنرمندان ممتاز این عرصه به کشورهای دیگر می رفتند و به صورت مستقیم و غیرمستقیم در ساخته شدن شاهکارهای معماری دنیا نقش داشتند. نمونه ی این بحث، ساختمان تاج محل در کشور هند است.

عظمتی ادامه داد: حتی همین حالا هم به دلیل حساسیت های خاصی که ایرانی ها به امامان شیعه دارند، معماری ایرانی در ساخت و تعمیرات و تزیینات حرم مطهر امامان (ع) نقش پررنگی دارد.

نشانه ای برای یک شهر

او درباره ی ویژگی های معماری حرم امامان (ع) گفت: ساختمان این حرم ها معمولا یک نشانه برای شهر است. این بناها همواره طوری ساخته می شوند که به عنوان یک نشانه در شهر در نظر گرفته می شوند. در عین حال که بسیار باشکوه هستند، تناسبات انسانی هم در آن ها رعایت شده است. از دیگر ویژگی های معماری این بناها می توان به محل نماز خواندن و نیایش زائران اشاره کرد که در آن ها وجود سقف های بلند نشان از نزدیکی به آسمان دارد. تزیینات متعددی که در این بناها به کار برده می شود نیز ناشی از توجهات و تعلقات ویژه و تا حدودی وجود تکنولوژی در زمینه ی معماری داخلی است.

این استاد دانشگاه همچنین به نقاط مشترک معماری حرم امام حسین (ع) با سایر حرم های دیگر از جمله حرم حضرت ابوالفضل (ع) و امام علی (ع) در کشور عراق اشاره و اضافه کرد: ویژگی مشترک این بناها این است که یک بنای بزرگ هستند که روی آن یک گنبد مستقر است. اطراف گنبد رواق های جانبی برای نیایش تعبیه شده و بلافاصله بعد از آن با یک حیاط مواجه می شویم و بعد هم دیوار بلندی که به نظر می رسد نقش حفاظتی و امنیتی در برابر هجوم دشمنانی را داشته است که در دوره های مختلف به قصد تخریب بنا به آن حمله می کردند.