شهر تاریخی تَوَّز یا توج یکی از شهرهای مهم دشتستان قدیم بوده و از اهمیت بسیاری برخوردار و در نزدیکی روستای زیراه کنونی قرار داشته است
منطقه باستانى توز در محلى بین روستاهاى زیرراه، اردشیرآباد و سعدآباد از توابع دهستانهاى دشتستان در حاشیه رودخانه شاپور دالکى قرار دارد.
توز شهرى تجارتى بوده که پارچههاى کتانى ملون و گلابتوندوزى آن شهرت زیادی داشته است. رودخانه شاپور که از نزدیکی آن مىگذرد غالباً رودخانهٔتوز (توج) نامیده مىشده است.
این شهر بزرگ و پرآوازه، بزرگترین مرکز پارچه بافی ایران آن روزگار بوده و نخلستانهای بیشماری داشته و در اکثر کتب تاریخی و جغرافیایی از این شهر نام برده شده است.
همه مورخان و جغرافینویسان توز را شهری بزرگ دانسته و از پارچهبافی آن یاد کردهاند و نوشتهاند که در این شهر بیش از ۱۰۰۰ باب مغازه پارچه فروشی وجود داشته است.
این شهر عظیم که وسعت آن را تا روستاهای اطراف سعدآباد هم نوشتهاند یکی از شهرهای مهم جنوب کشور بوده و انبار غله کشور در کنار این شهر قرار داشته و تا قرن پنجم آباد بوده و پس از آن رو به ویرانی نهاده است.
آثار این شهر در اطراف روستای زیرراه تا نزدیکیهای شهر سعدآباد کنونی فراوان دیده میشود. از آسیاب بادی تا چشمه و کوپال و … که همه بیانگر این حقیقت است که زمانی این مکان جایگاه شهری بزرگی بوده است.
پیرهداف؛ یکی از مکانهای دیدنی شهر سعدآباد است، در محدوده شهر توز قرار دارد و مربوط به زمانی است که توز وجود داشته است.
چشمه زیرراه از شهرت فراوانی برخوردار است و در اکثر فصول به خصوص در فصل بهار عاشقان و علاقه مندان به طبیعت را به طرف خود دعوت مینماید و مسافران و گردشگران از طبیعت سرسبز آن بهره فراوان میبرند.
پارچه و لباسهای ساخت شهر توز آن قدر مرغوبیت داشته که برای ساخت لباس پادشاهان از آن استفاده میکردهاند.
عضدالدوله دیلمى طایفهاى از اعراب را از شام کوچاند و در آن جا اسکان داد. توز در آغاز قرن ششم ویران شد و تاکنون محل دقیق آن روشن نشده است. آثار توز قدیم به صورت ویرانههایى در جلگه آبادىهاى سعدآباد، زیراه و اردشیرآباد قرار دارد.
مردم توز با مدد از اساطیر باستانی خود معتقدند که یکی از پسران جمشید پادشاه کیانی، شهر توز را بساخت و نام خود بر آن نهاد. قدمت تاریخی منطقه سعدآباد به دوران ایلامیها برمیگردد.
ایلامیها اقوامی بودند که قبل از شروع تاریخ در دشتهای جنوب غربی ایران از احوالی شوش تا نزدیکی بوشهر سکونت داشتند بعد از اقوام ایلامیها، مادها، هخامنشیان، سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان بر این سرزمین حکومت راندند. اوج شکوفایی شهر باستانی توز و سبا به دوره ساسانیان میرسد.
شهر باستانی توز در سال هیجدهم یا نوزدهم هجری قمری در نبرد میان ساکنان آن با سپاه اسلام به فرماندهی عثمان بن ابی العاص به تصرف مسلمانان درآمد و فتح شد.
بقایای این شهر باستانی اکنون در شمال شرقی شهر سعدآباد کنار جاده سعدآباد به وحدتیه نزدیک روستای زیرراه است.
بخش سعدآباد با وسعت ۱۰۰۰ کیلومتر مربع میان دو رودخانه دائمی استان، رودخانه دالکی و شاپور در شمال شرقی شهرستان دشتستان واقع گردیده است.
از آثار و تمدن باز مانده باستانی و دیدنی توز و سبا میتوان به مجموعه غارهای چهل خانه اشاره کرد که در شمال شهر سعدآباد، نزدیکی ویرانههای شهر باستانی توز قرار دارد.
چهل خانه در دیواره سنگی رودخانه شاهپور ساخته شده است، گرچه تاریخ دقیقی از زمان ساخت آن در دست نیست ولی اکنون ۲۳ خانه آن باقی مانده است.
توز یکی از قدیمی ترین و آبادترین و پر جمعیتترین شهرهای دشتستان قدیم بوده که در عصر ساسانیان از رونق و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.
توز بسیار گسترده بوده و از وحدتیه تا شبانکاره و سعدآباد و در جنوب تا روستای دهقائد ادامه داشته است و شاید هم شهر توز حدفاصل بین روستای آباد و سمل قرار داشته، که در اثر مسطح کردن زمینهای ناهموار آن منطقه باروی قلعهای کشف شد که گواه باستان شناسان، سبک معماری و ملات به کار رفته شده در آن قلعه را مربوط به دوره ساسانیان دانست.
نظر به اینکه شهر توز در دوره ساسانیان رونق داشته و رودخانهای نیز از کنار آن میگذشته و هیچ تاریخی از این شهر تازه کشف شده در دست نیست، لذا باستان شناسان به اجماع رسیدند که توز در حد فاصل بین آباد و سمل قرار داشته است.
توز دانشمندان بسیاری را در خود پرورش داده است که میتوان تاجالدین فارسی و عبدالله بن هارون التوزی را نام برد. توز مهمترین شهری بوده است که پیش از اسلام در قرن اولیه اسلامی در دشتستان قرار داشته است.
آثار متعددی از جمله: سفال، کوزه، لوله آبی، اشیاء قیمتی و … در این منطقه به دست آمده و آثار متعددی هم در زیر زمین مدفون است و نیاز به حفاری دارد.
شهر توز یا توج که امروزه آثار و بقایای آن در شهرستان دشتستان قرار دارد، یکی از مراکز شهری – صنعتی و تجاری مهم ایران و مناطق ساحلی خلیج فارس در دوران ساسانیان و قرون نخستین اسلامی بوده که حتی تا دوران حکومت آل بویه (دیلمیان) نیز حیات و فعالیت خود را حفظ نموده است.
بر اساس گزارشهای مورخین و جغرافیدانان مسلمان، شهر توز منسوب است به اردشیر بابکان (اوایل قرن سوم میلادی) بنیانگذار دولت ساسانی.
در دوره اسلامی این شهر رونقی مییابد که اوج شکوفایی آن به سده دهم میلادی برمیگردد. در این زمان توج در میان راه گناوه به کازرون جای داشته و خود فراورنده پارچههای کتانی بوده که این هر دو عامل سبب توانگری مردمان این سامان گشتهاست.
در روزگار شورش، قرمطیان توج در برابر آنان ایستادگی نمود و اندکی پس از آن به سرزمینهای زیر فرمان بوییان پیوستهشد.
پایان کار توج به سده دوازدهم میلادی بازمیگردد که در این زمان توج رو به ویرانی نهاد.